Na tropie fortyfikacji
Jeżeli Mazowsze wydaje Ci się wyjątkowo płaską krainą, koniecznie wybierz się w okolice Mławy. Nad miastem o wielowiekowej historii góruje wyniosły wał moren czołowych. Wierzchołki wzniesień porastają lasy, niżej rozciąga się malownicza mozaika pól.
Proponowany szlak jest jedyny w swoim rodzaju. Oczywiście, na trasie nie zabraknie atrakcji przyrodniczych ani leciwych zabytków, jednak największą przyjemność wędrówka sprawi entuzjastom historii najnowszej. Okrążając Mławę będziesz miał okazję odnaleźć i obejrzeć kilkadziesiąt schronów bojowych, które w czasie wojny obronnej 1939 r. znalazły się na pierwszej linii frontu.
długość trasy: 24 km
oznakowanie: znaki czerwone
trudności: szlak bardzo słabo oznakowany; nie zapomnij zabrać mapy
komunikacja publiczna: kolej i autobusy do Mławy
0.0 km Mława
Miasto ma za sobą ponad 575 lat historii. Od samego początku swego istnienia Mława była ważnym ośrodkiem granicznym i komorą celną. Podupadłe po potopie szwedzkim miasto ożywiło się ponownie w okresie Królestwa Kongresowego – właśnie dzięki swojemu przygranicznemu położeniu. Chociaż współczesna Mława ma ponad trzydzieści tysięcy mieszkańców i jest znaczącym na Mazowszu ośrodkiem przemysłowym, odnajdziesz w niej prowincjonalny spokój i urocze zakątki, jakby żywcem wyjęte z poprzedniego wieku.
Przed wyruszeniem w dalszą drogę warto rozejrzeć się trochę po mieście. Wokół rozległego rynku zachowały się ciekawe secesyjne kamieniczki. Pośrodku placu stoją: ratusz i kościół parafialny. Starszym obiektem jest kościół farny pod wezwaniem św. Trójcy, wzniesiony w XV w. Gruntowna przebudowa w drugiej połowie XIX w. nadała świątyni charakter neobarokowy, z charakterystyczną dwuwieżową fasadą. Barokowy ratusz z 1789 r. wzniesiono na fundamentach starszego, zniszczonego przez pożar budynku. Wielokątną wieżę zegarową dobudowano w połowie ubiegłego wieku. Ładne secesyjne kamieniczki odnajdziesz u zbiegu ulic Żwirki i Wigury. Opodal, przy ul. Żwirki, znajduje się zgrabna XIX-wieczna hala targowa o drewnianym sklepieniu – obiekt wciąż pełniący swoją pierwotną rolę. W upalny dzień przyjemnie jest odpocząć w cienistym parku miejskim (między ul. Reymonta i Wyspiańskiego).
Warto odwiedzić mławskie muzea. Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej (ul. 3 Maja 5, czynne wt., czw. w godz. 10.00–16.00, śr., pt., sob. w godz. 9.00–14.00, niedz. w godz. 10.00–13.00, tel. 23 654 43 05) kontynuuje tradycję jednej z najstarszych placówek w regionie, założonej w 1926 r. Ekspozycja prezentuje historię regionu – od pradziejów aż po współczesność. Szczególnie interesujące są najstarsze zabytki: grobowiec książęcy z I wieku z pełnym wyposażeniem, granitowy posążek bóstwa pogańskiego i średniowieczna łódź – dłubanka. Osobne miejsce poświęcono sztuce oraz przyrodzie regionu. W dziale sztuki pokazano liczne obrazy Wojciecha Piechowskiego (1849–1911) – są to przede wszystkim pejzaże mazowieckie, sceny rodzajowe oraz portrety. Wśród zbiorów przyrodniczych uwagę zwracają fragmenty szkieletu słonia leśnego sprzed stu tysięcy lat – przednia noga olbrzyma ma trzy metry długości!
Drugą placówką muzealną w Mławie jest prywatne Muzeum Juszkiewiczów (ul. Żwirki 32 a, tel. 23 654 33 47). Bogate zbiory związane są z historią walk narodowo-wyzwoleńczych lat 1863–1945. Muzeum można zwiedzać w dni powszednie, po wcześniejszym telefonicznym umówieniu.
Spod stacji Mława Główna idź na północny zachód. Po 150 m dojdziesz do skrzyżowania, na którym kieruj się dalej prosto, szosą prowadzącą do Działdowa. Droga prowadzi przez willowe przedmieścia Mławy. Po dystansie ok. 1 km skręć w lewo, w boczną drogę, prowadzącą nad zalew Ruda. Po prawej stronie w pobliżu drogi widoczny jest komin cegielni, w której do produkcji materiałów budowlanych wykorzystywana jest glina z morenowych wzgórz. Droga stopniowo wznosi się, pokonując jedno ze wzniesień tego typu. Po około 2 km przyjemnej wędrówki przez las wychodzisz niemal wprost na plażę.
4,3 km Zalew Ruda
Zalew Ruda jest ulubionym miejscem wypoczynku mieszkańców Mławy. Utworzono go w 1976 r., spiętrzając górny bieg Mławki. Sama Mławka jest niewielką rzeką, więc jezioro też nie należy do potężnych – ma nieco ponad 24 ha, a jego średnia głębokość to 2,2 m. Wąski pas wody ciągnie się malowniczo między porośniętymi lasem wzniesieniami. Jezioro wykorzystywane jest przez mławskich wędkarzy, jako łowisko specjalne, niepodlegające odłowom gospodarczym. W zarybianym zbiorniku występuje wiele gatunków ryb, między innymi węgorze, sandacze i okonie. W przybrzeżnych trzcinach gnieździ się wiele gatunków ptaków. Wśród wodnej roślinności majestatycznie pływają białe łabędzie.
Nad zalewem urządzono strzeżone kąpielisko. Jest tu również wypożyczalnia sprzętu wodnego i plac zabaw dla dzieci.
Tuż obok plaży dostrzeżesz szarą, betonową konstrukcję. To niewielki schron do prowadzenia ognia bocznego dwustronnego. Miejsce, gdzie dziś rozbrzmiewa plażowy gwar, latem 1939 r. intensywnie przygotowywano do obrony. Pozycję umocnioną zlokalizowano, nawiązując do korzystnych warunków naturalnych. Jej kręgosłup stanowił zalesiony wał moreny czołowej, u stóp której zabagnioną dolinką płynęła rzeczka Mławka. Już wtedy rozważano możliwość jej spiętrzenia, ale na realizację pomysłu nie starczyło czasu. Roboty fortyfikacyjne rozpoczęto 14 lipca. Wybudowano 49 schronów żelbetowych oraz przeszkody przeciwpancerne i przeciwminowe, dużą liczbę schronów drewniano-ziemnych i kilka rzędów okopów. Podczas działań wojennych (a także później) kilka obiektów poważnie uszkodzono, a jeden zniszczono całkowicie. Większość jednak przetrwała. Pozycja mławska jest największym i najlepiej zachowanym w Polsce zespołem lekkiej fortyfikacji z okresu międzywojennego. Na trasie dalszej wędrówki możesz obejrzeć kilkadziesiąt schronów bojowych.
5,5 km wschodni kraniec zalewu Ruda
W pobliżu tego miejsca zlokalizowano dwa schrony (do ognia bocznego dwustronnego). Są ukryte w zaroślach, na skarpie, po prawej stronie drogi. Tego typu obiekty są najpowszechniejsze na całej linii fortyfikacji mławskich. Zbudowano ich trzydzieści cztery. Kilkaset metrów dalej znajduje się inny typ fortyfikacji – schron do ognia bocznego jednostronnego. Takich budowli jest wzdłuż całej pozycji obronnej trzynaście. Bliżej szosy znajduje się kolejny schron – z dwoma miejscami na karabiny.
6,2 km szosa do Działdowa
Szlak skręca w lewo, w szosę działdowską. 300 m dalej odbija na północny wschód, przecinając tory kolejowe. Wędrujesz teraz – przez łąki i sosnowe laski – wzdłuż zabagnionej doliny Mławki. Wokół rozrzucone są schrony bojowe. Formują dwie linie obrony, ale ze względu na lasy i zarośla trudno odczytać ten układ w terenie.
8,2 km Dolina Mławki
Przyjemne miejsce na odpoczynek. Szlak odchodzi od rzeczki i przez lasy podąża na południowy wschód. To chyba najładniejszy, ale też najtrudniejszy nawigacyjnie odcinek. Momentami szlak podąża leśną drogą, a chwilę potem niespodziewanie znika w lesie, prowadząc w kierunku kolejnego schronu. Oznakowanie jest bardzo słabe, ale utrzymując ogólny kierunek marszu, raczej się nie zgubisz. Dodatkową atrakcją leśnej wędrówki są jagody, a jesienią również grzyby. W gałęziach sosen często skrzeczą kolorowe sójki. Po mniej więcej 2,5 km dojdziesz do szerszej, bitej leśnej drogi, prowadzącej na wschód. Po niedługiej wędrówce z lasu wyłonią się zabudowania wsi Krajewo.
11.5 km Krajewo
Otoczona lasami wioska to zaledwie kilka domów. Jedno z obejść nadal pokrywa malownicza strzecha. Patrząc na starą chatę, można spróbować wyobrazić sobie okolice Mławy w upalne lato 1939 r. Miejscowa ludność wspierała budowę fortyfikacji, oddając do transportu materiałów budowlanych własne furmanki.
Szlak podąża dalej na północny wschód. Wspinasz się na kolejne wzniesienie i po chwili wchodzisz znowu do lasu. Na tym odcinku nie ma wielu schronów bojowych, a te istniejące zlokalizowane są nieco dalej na wschód, bliżej głównej drogi. Szlak przecina wzgórze i schodzi ku wsi.
13.5 km Uniszki Zawadzkie
Boczna, wysadzana drzewami droga prowadzi do dużej wsi. W 1939 r. kilka kilometrów na północ od tego miejsca przebiegała granica państwa. Dzisiejsze Uniszki rozcięte są na pół przez ruchliwą szosę, prowadzącą z Warszawy do Gdańska. Wśród współczesnej zabudowy wsi zachowały się, niczym rodzynki w cieście, dwa XIX-wieczne dworki.
Niecały kilometr od Uniszek – w stronę Mławy, przy szosie, na wzniesieniu, które właśnie pozostawiłeś za sobą – wznosi się potężny pomnik, upamiętniający bohaterstwo żołnierzy poległych w wojnie obronnej 1939 r. W znajdującym się obok niego schronie bojowym umieszczono dużą mapę, przedstawiającą ówczesne działania wojenne na północnym Mazowszu oraz tablice z nazwiskami poległych.
W obliczu zbliżającej się wojny pozycja mławska obsadzona została przez oddziały 20. Dywizji Piechoty Armii „Modlin”. Już 1 IX wojska 3. Armii niemieckiej z Prus Wschodnich uderzyły na Mławę. Pierwsze natarcie rozpoczęło się w samo południe i, podobnie jak wszystkie kolejne tego dnia, zostało odparte. Nazajutrz (po południu) Niemcy zdołali przełamać polską linię obrony na wschód od Mławy, pod Rzęgnowem, i zaczęli wychodzić na tyły pozycji mławskiej. Następnego dnia wojska niemieckie, wspierane przez czołgi i lotnictwo, kontynuowały natarcie od czoła, ale zdołały zająć tylko kilka wysuniętych punktów oporu. Niekorzystnie natomiast rozwijała się sytuacja na wschodzie: korpus „Wodrig”, spychając broniący się 79. Pułk Piechoty, wyszedł bezpośrednio na tyły pozycji mławskiej, a także w kilkunastokilometrową lukę w linii obronnej w rejonie Gruduska. Chaotyczny kontratak nie powiódł się. Wobec groźby całkowitego okrążenia i zniszczenia dowódca Armii „Modlin” wydał rozkaz opuszczenia pozycji i odwrotu w kierunku Warszawy. Wycofujące się wojsko poniosło – w wyniku ataków niemieckiego lotnictwa – ciężkie straty w ludziach i sprzęcie.
W Uniszkach szlak przechodzi na drugą stronę ruchliwej szosy, wkracza między zabudowania i polną drogą prowadzi na południowy wschód. Na otwartym terenie wyraźnie widać dwie linie obrony, opasujące wzniesienie na południe od drogi. Po około 1,3 km szlak wchodzi do lasu, stopniowo przybliżając się do pozycji obronnych. Mniej więcej po 700 m, po prawej stronie drogi natkniesz się na schron bojowy z dwoma stanowiskami ogniowymi.
16,5 km droga Mława – Windyki
Szlak skręca w lewo – w asfaltową drogę – i prowadzi do wyraźnie widocznej linii obronnej. Z drogi rozciąga się szeroki widok na okolicę. Widoczne na horyzoncie lasy pod Napierkami w 1939 r. leżały już na terenie Prus Wschodnich. Po lewej stronie drogi, w łanie zboża, tkwi malowniczo schron bojowy. Szlak skręca w prawo, wspinając się na niewielkie wzniesienie. W odległości 200 m od siebie wzniesiono tam dwa niewielkie schrony, będące swoim lustrzanym odbiciem. Każdy z nich przystosowany był do prowadzenia ognia w jednym kierunku.
Drugi z obiektów znajduje się obok polnej drogi. Szlak skręca nią w prawo i prowadzi dalej na południe. Po chwili znowu znajdziesz się w lesie. W miejscu, gdzie zaczyna się stok wzgórza, warto na chwilę odbić w lewo. Ciemny las porasta wzniesienie nazywane Łysą Górą. 400 m od szlaku, na północno-wschodnim stoku góry spróbuj odszukać interesujący obiekt. Nietypowy schron oprócz stanowisk dla dwóch karabinów miał być wyposażony w kopułę obserwacyjną. Nie zdążono jej zainstalować, ale w stropie schronu widnieje okrągły otwór, który miał być przykryty. Las na Łysej Górze kryje także dobrze zachowane okopy, połączone w sieć rowami dobiegowymi.
17,9 km mogiła żołnierska
Leśna droga doprowadza do rozstajów. W cieniu drzew znajduje się tu mogiła pięćdziesięciu czterech żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r.
Szlak skręca w prawo. Początkowo prowadzi skrajem lasu, a potem przez pola i łąki. Ładne widoki na rolniczy krajobraz.
21.8 km Nowa Wieś
To już właściwie przedmieście Mławy. Przez wieś biegną tory kolejki wąskotorowej. Uruchomiona w 1915 r. wąskotorówka woziła pasażerów do Przasnysza i Makowa Mazowieckiego, zapewniała również transport okolicznym cukrowniom. Dzisiaj szacowny zabytek wozi turystów.
W Nowej Wsi szlak skręca w prawo i asfaltową drogą prowadzi w stronę widocznych już coraz lepiej zabudowań Mławy.
24,0 km Rynek w Mławie
Zasłużyłeś na porządny obiad, a przynajmniej na lody! Stacja kolejowa znajduje się niecałe 2 km dalej na północny zachód.
Informacja praktyczne
Gastronomia
Uniszki Zawadzkie: zajazd Wiarus, trasa E7 (przy pomniku), tel. (23) 654 35 39
Mława: restauracja Ambrozja, ul. Morawskiej 19, tel. (23) 654 66 34
Noclegi
Mława: hotel Mława (z restauracją), ul. Kopernika 38, tel. (23) 654 39 42
Mława: Zajazd Pasymowski (z restauracją), Uniszki Cegielnia 31, tel. (23) 655 22 06
