Zespół pałacowo-parkowy w warszawskich Łazienkach należy do najpiękniejszych tego typu zabytkowych założeń w stolicy. Łazienki Królewskie w Warszawie to dawna letnia rezydencja króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Blisko 80-hektarowy park – ze starym drzewostanem, z licznymi zbiornikami wodnymi i budynkami najwyższej klasy artystycznej – jest wyrazem upodobań estetycznych ostatniego króla Polski.
Dziś Łazienki Królewskie to rozległy park z malowniczymi alejkami, kanałami, oczkami wodnymi, przyozdobiony licznymi znakomitymi rzeźbami. Wśród parkowych alei, w różnych częściach parku znajdują się zabytkowe budynki. Najważniejszym z nich jest Pałac na Wodzie, będący dawniej łaźnią marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Dzięki ostatniemu z polskich królów, Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, stał się jednym z najpiękniejszych pałaców Warszawy. Właśnie od owej łaźni z XVII wieku, już za panowania Stanisława Augusta, miejsce u podnóża Zamku Ujazdowskiego zaczęto zwać Łazienkami. Dziś zwiedzając to niepowtarzalne miejsce, obok Pałacu na Wodzie podziwiać możemy także budynki: Pałacu Myślewickiego, Wielkiej Oficyny, Starej Kordegardy – i późniejszych: Starej Pomarańczarni, Nowej Oranżerii, a także wspaniały Amfiteatr. Pierwszą grupę zabytków łączy postać króla Stanisława, który uczynił z Łazienek swą letnią rezydencję.
Piękno parku doceniano już w XIX wieku, w czasie zaborów, kiedy powstały nowe budynki nieniszczące piękna klasycznego założenia pałacowo-parkowego. Dzieje Łazienek nierozerwalnie wiążą się z historią Warszawy i Polski. Od czasów książąt mazowieckich, poprzez majątki możnych rodów i polskich królów, po własność carów rosyjskich (1817), rządową (po 1918), okupanta niemieckiego, aż po założone w 1960 r. Muzeum Łazienki Królewskie – są dziś kulturalną i artystyczną wizytówką stolicy.
Historia
Tereny, na których założono Łazienki, przed wiekami należały do sąsiadujących z Warszawą dóbr Jazdowa, czyli Ujazdowa. U podnóża skarpy wiślanej rozciągał się tzw. Zwierzyniec, w którym książęta mazowieccy polowali na drobną zwierzynę. Obok niego w drugiej połowie XVI wieku królowa Bona założyła włoskie ogrody. W 1578 r. na dworze ujazdowskim z okazji ślubu Jana Zamoyskiego odbyła się premiera Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego. Około 1683–1689 na zlecenie S. H. Lubomirskiego Tylman z Gameren wzniósł w centrum Zwierzyńca barokowy pawilon Łaźni, a na północ od niego – pawilon zwany Ermitażem. W 1720 r. pałac przeszedł w dzierżawę – od Lubomirskich do rąk królewskich. August II Mocny pragnął z niego uczynić wspaniałą królewską rezydencję…
W ostatnim roku panowania Augusta III wdowa po Teodorze Lubomirskim, Elżbieta, i ich syn Kacper, sprzedali ostatecznie Ujazdów Stanisławowi Poniatowskiemu, wówczas jeszcze jedynie stolnikowi Wielkiego Księstwa Litewskiego. Już jako król w dniu 13 stycznia 1766 r. Stanisław August wypłacił kwotę 1 100 000 zł, nabywając ostatecznie posiadłość.
Na rozbudowę pałacu wyłożono olbrzymie sumy i już w 1769 r. zamieszkał w nim Stanisław August. Prac remontowych jednak nigdy nie ukończono. Młodego króla cechowała rozrzutność i fascynacja coraz to nowymi pomysłami. Prace nad ogrodem i budynkami trwały do ostatnich lat rządów ostatniego króla Polski.
Przebudowa pałacu zapoczątkowała wielką królewską inwestycję, jaką było stworzenie zespołu parkowo-pałacowego. Równocześnie z jego budową trwały prace w innych częściach dawnego Zwierzyńca. Wzniesiono nowe budynki: Biały Dom i Myślewice. Biały Dom powstał na zachód od Pałacu. Był to budynek na planie kwadratu, w stylu klasycznej willi z drugiej połowy XVIII wieku.
Do nowo powstałych budynków zalicza się też Rezerwuar i Wielką Oficynę. W dalszej kolejności powstały także „le Trou-Madame”, specjalny mały budynek do noszącej tę nazwę, modnej wówczas, podobnej do bilardu gry, oraz Dom Turecki (nie zachował się).
Gdy pawilony mieszkalne były gotowe, zaczęto w Łazienkach myśleć o teatrach. Taką funkcję miał pełnić dom „le Trou-Madame”. Nazwano go Małym Teatrem. Wkrótce okazał się rzeczywiście za mały i został porzucony. Teatr umieszczono w nowo wzniesionym budynku zwanym Pomarańczarnią. Jego otwarcie nastąpiło 6 września 1788 r. Przeznaczony był dla króla i jego dworu. W tym samym roku przystąpiono do budowy wspaniałego amfiteatru, ze sceną umieszczoną na wyspie i z widownią w kształcie półkola. Pierwsze uroczyste przedstawienie odbyło się 7 września 1791 r.
Integralną częścią Łazienek Królewskich jest park. Za Stanisława Augusta wykarczowano spróchniałe olchy, a na ich miejsce posadzono różnorodne drzewa liściaste i iglaste. Przeprowadzono roboty melioracyjne, podwyższono miejsca wilgotne i podmokłe. Posadzono drzewa w klombach i alejach, założono nowe drogi i ścieżki. O rozmiarach tych prac świadczą raporty z robót – w 1777 r. posadzono tysiąc drzew wysokopiennych, w 1778 r. zasadzono dęby i orzechy, a w alejach dodano 764 klony i lipy. Park poprzecinano licznymi kanałami, połączonymi z Kanałem Piaseczyńskim. Pałac Łazienkowski otoczyły wody dwóch stawów. W parku wytyczono malownicze aleje spacerowe. Główna droga jezdna w samym sercu Łazienek łączyła Pałac z Białym Domem i Belwederem. Była to droga „pomarańczami i akacją egipską wysadzana”.
Łazienki po Stanisławie Auguście
W lutym 1798 r. zmarł Stanisław August Poniatowski – ostatni król Polski. Do końca interesował się losami ukochanych Łazienek. W Warszawie zostali artyści i kierujący ich pracami dyrektor generalny budowli królewskich Marcello Bacciarelli. W jego otoczeniu malarze (Plersch, Tokarski, Wall i Vogel), rzeźbiarze (Lebrun, Poinck, Monaldi, Staggi) i architekci (Merlini, Gresmayer, Kamsetzer i Kubicki) powoli żegnali się z Łazienkami.
Łazienki, tak jeszcze niedawno pełne życia, stały się czymś w rodzaju muzeum, pamiątką przeznaczoną tylko do zwiedzania. Zwiedzali je generałowie rosyjscy i pruscy, pruska rodzina cesarska.
Po upadku Księstwa Warszawskiego i utworzeniu Królestwa Kongresowego w 1817 r. Łazienki zakupił car Aleksander I. Na ponad 100 lat Łazienki przeszły w posiadanie zaborcy. W Wielkiej Oficynie umiejscowiono Szkołę Podchorążych, skąd w Noc Listopadową 1830 r. wyruszyli spiskowcy na Belweder. Po upadku powstania (1831) szkołę zlikwidowano. Budynki Wielkiej Oficyny, Białego Domu, Myślewic, Ermitażu i Pomarańczarni zajęli urzędnicy carscy. Drewniane budynki Domu Tureckiego czy Mostu Chińskiego zostały rozebrane.
Ogrodnicy cesarscy zmieniali także przebieg alei parkowych i kanałów. W 1855 r. z Nieborowa sprowadzono kolekcję drzew pomarańczowych. Zbudowano dla niej w 1870 r. Nową Pomarańczarnię. Odtąd – dla odróżnienia – dawną Pomarańczarnię zaczęto nazywać Starą Pomarańczarnią.
Car Aleksander I nie mieszkał w Łazienkach. Mikołaj I i Aleksander II bywali tu parokrotnie. W Łazienkach podejmowano znakomitych gości. Był tutaj m.in. książę Wellington, książęta pruscy, angielscy i austriaccy. W 1897 r. mieszkał tu król syjamski, w 1889 r. – król rumuński, a w 1900 r. – szach perski. Pod nieobecność znakomitych gości park był miejscem spacerów mieszkańców Warszawy.
W pierwszych dniach okupacji miasta, jeszcze we wrześniu 1939 r., władze niemieckie zajęły Łazienki. Niemcy zamknęli pałac i park dla polskiej ludności. Zbiory pałacowe zagrabiono. W końcu grudnia 1944 r. pałac został podpalony przez Niemców. W murach, jakie pozostały, wywiercili oni setki otworów na ładunki dynamitu. Szczęśliwie nie zdołali zrealizować planu całkowitego zniszczenia pałacu. Podczas ostrzału artyleryjskiego uszkodzonych zostało wiele budynków. Pożary strawiły część wnętrz. W parku około 1/4 drzew uległa zniszczeniu.
Po wyzwoleniu, w marcu 1945 r., opiekę nad Łazienkami przejęła specjalna „pracownia stanisławowska”, utworzona przy Biurze Odbudowy Stolicy. Przeszukiwano gruzy, odkopywano rzeźby i detale architektoniczne. Niezwłocznie przystąpiono do odbudowy całego założenia parkowo-pałacowego. W 1960 r. utworzono Muzeum Łazienki Królewskie. Od pierwszych lat jego istnienia swoje losy z Łazienkami związał wieloletni dyrektor prof. Marek Kwiatkowski. Dziś Łazienki tętnią życiem kulturalnym oraz stanowią jedną z największych atrakcji turystycznych Warszawy. Dzieło króla Stanisława Augusta Poniatowskiego można dziś podziwiać, odwiedzając sale muzealne, słuchając koncertów i odczytów czy ze wzruszeniem przechadzając się parkowymi alejami.
Od 1959 roku (maj – wrzesień) przy pomniku Chopina odbywają się bezpłatne Koncerty Chopinowskie z udziałem wybitnych wykonawców. Koncerty mają miejsce co niedzielę o godz. 12.00 i 16.00. Od dwóch lat w trakcie Festiwalu Chopiniana organizowane są tu maratony pianistyczne. W Łazienkach Królewskich recitali chopinowskich można posłuchać także w Starej Pomarańczarni, Pałacu na Wodzie, Pałacu Myślewickim, Teatrze Stanisławowskim i Pałacu na Wodzie.
