PRZEZNACZENIE PIERWOTNE
Twierdza Modlin stanowi wielokrotnie rozbudowywany zespół umocnień i zawiera w sobie elementy fortyfikacji francuskich, polskich i rosyjskich.
Nazwą „twierdza Modlin” określa się cytadelę oraz dwa pierścienie fortów, przedmościa kazańskie i nowodworskie, a także liczne prochownie, składy, magazyny i obiekty towarzyszące, a niezbędne do funkcjonowania w warunkach długiego oblężenia.
STAN OBECNY
Twierdza jako atrakcja turystyczna nie jest w pełni wykorzystywana, a dewastacja niektórych jej obiektów dodatkowo nie sprzyja poprawie tej sytuacji.
HISTORIA
Jako pierwszy, geograficzno-wojskowe walory położenia Modlina, docenił król Władysław Jagiełło wyznaczając w jego pobliżu (w 1410) miejsce koncentracji wojsk polsko-litewskich oraz organizując w pobliżu (pod Czerwińskiem) przeprawę przez Wisłę. Znaczenie rejonu Modlina docenił również Karol X Gustaw zakładając tam główną bazę wojsk szwedzkich (w latach 1655-1656) z której prowadził wyprawy oraz kontrolował żeglugę na Wiśle, Narwi i Bugu a także Bzurze i Wkrze. Pierwsze próby ufortyfikowania rejonu Modlina dokonały w 1655 r., na polecenie Karola X Gustawa, wojska szwedzkie gen. Gustawa Ottona Stenbecka. Podczas wielkiej wojny północnej w latach 1700-1721 prace fortyfikacyjne na przeprawach modlińskich prowadziły (wiosną 1703 r.) wojska saskie feldmarszałka Steinau, wspomagane przez pospolite ruszenie szlachty mazowieckiej.
Na konieczność ufortyfikowania modlińskiego węzła komunikacyjnego oraz Pragi i Serocka zwracali uwagę już w końcu XVIII w. polscy inżynierowie wojskowi, zaś w latach 1794-1796 również inżynierowie rosyjscy.
Za „narodziny” Twierdzy Modlin niektórzy historycy przyjmują dekret Napoleona z 8 stycznia 1807 r. nakazujący wykonanie prac budowlanych fortyfikacji Pragi, Modlina, Serocka i Torunia. Projektantem umocnień Modlina był gen. F. Chasseloup. Twierdzę główną zlokalizował na prawy brzegu Wisły u ujścia Narwi, na wschodnim skraju (cyplu) Wysoczyzny Płockiej, na wysokości 98-109 m npm., wykorzystując w pełni naturalne warunki obronne tego miejsca. W tym rejonie prawy brzeg Wisły to skarpa o wysokości względnej 28-30 m, pocięta licznymi jarami . Rejon ten otaczają naturalne przeszkody terenowe – od południa Wisła, od wschodu Narew, a od północy Wkra.
Chasseloup zaprojektował twierdzę główną w postaci otwartego, bastionowego wieloboku fortecznego, opartego skrzydłami na zachodzie o Wisłę oraz na wschodzie o Narew. Wielobok składał się z czterech frontów bastionowych oraz przylegającego, na skrzydłach na zachodzie do Wisły, prostego odcinka wału fortecznego (kurtyny) oraz na wschodzie do Narwi fragmentu takiego wału o narysie dwuczolnika (półbastionu). Szyja tego wieloboku zamknięta była na krawędzi skarpy Wisły i Narwi polowym obwarowaniem nieregularnym wpisanym w konfigurację skarpy.
Na przedmieściu w Kazuniu Chasseloup zaproponował wzniesienie płaskiego dzieła koronowego, którego kapitalie (linie węgielne) bastionów skrajnych (skrzydłowych) pokrywały się z linią brzegową Wisły.
Umocnienie przedmościa Nowy Dwór Chasseloup sprowadził do budowy, na cyplu półwyspu przy zlewie Narwi i Wisły, dużego dwuczolnika (redanu) na skrzydłach. Ufortyfikowanie Wyspy Szwedzkiej, ze względu na niestabilny jej charakter, zalecił ograniczyć do oszańcowania dziełami polowymi. Chasseloup przedstawił również koncepcję rozwiązania technicznego przepraw przez Wisłę i Narew oraz komunikacji wewnętrznej.
Budowę twierdzy według projektu Chasseloup kontynuowano do wybuchu wojny polsko-austriackiej 15 kwietnia 1809 r. Obiekt osiągnął wówczas wstępną gotowość bojową. Po zakończeniu wojny z Austrią (rozejm 12 lipca 1809 r.) budowa twierdzy była prowadzona do czerwca 1811 r. Wykonano wówczas wszystkie przewidziane w planie z 1807 r. dzieła ziemne oraz większość budowli murowanych. Równocześnie 6 października 1810 r., w związku z zarysowującym się konfliktem z Rosją, Napoleon podjął decyzję rozbudowy twierdzy . W maju 1811 r. zatwierdzono natomiast ostateczną jej wersję.
Twierdza Modlin oraz umocnienia w Serocku, Pradze i Zamościu służyły jako oparcie dla operacji wojsk francuskich w 1812 r. Wobec postępów ofensywy napoleońskiej prace fortyfikacyjne zostały w zasadzie przerwane (w sierpniu 1812 r.). Po klęsce wyprawy na Moskwę najważniejsze okazało się przygotowanie Modlina do obrony. Umocnienia były uzupełniane i rozbudowywane od grudnia 1812 r. Oblężenie twierdzy przez wojska rosyjskie Iwana Paskiewicza rozpoczęło się 5 lutego 1813.
Obrona Modlina trwała nadal, gdy po klęsce Napoleona w „Bitwie Narodów” pod Lipskiem (październik 1813), zgasły nadzieje na ofensywę francuską w kierunku wschodnim i odblokowanie twierdzy. Twierdza skapitulowała 1 grudnia 1813 roku (taką datę podaje R.H. Bochenek).
W okresie Królestwa Polskiego (od 2 grudnia 1813 do 3 grudnia 1830 r. ) struktura fortyfikacji twierdzy nie uległa zmianom. Po wybuchu powstania listopadowego już w grudniu wydano decyzje w sprawie osłony fortyfikacyjnej Królestwa Polskiego. Odbudowano stałe budowle obronne twierdzy oraz uzupełniające je polowe prowizoria fortyfikacyjne. 8 września 1831 r. do twierdzy weszła, po kapitulacji Warszawy, większość wojsk polskich. Armia niedługo później opuściła Modlin i skierowała się w stronę Płocka, zaś sama twierdza została (25 września) okrążona przez wojska rosyjskie. Twierdza skapitulowała 9 października 1831 r. jako przedostatni punkt oporu powstania.
Po likwidacji autonomii Królestwa Polskiego (po roku 1831) Rosja przystąpiła do rozbudowy fortyfikacji na jego obszarze. Na podstawie rozkazu cara Mikołaja I rozpoczęto wówczas budowę twierdz: Dęblina, Cytadeli Warszawskiej, Grodna i Brześcia oraz modernizację fortyfikacji Zamościa i Modlina. W Modlinie, przemianowanym w 1834 roku na Nowogieorgiewsk, podjęto wówczas szeroko zakrojone prace nad rozbudową fortyfikacji.
Plan modernizacji fortyfikacji Modlina wykonano pod kierunkiem szefa Zachodniego Okręgu Inżynierii gen. Iwana Dehna. Przy opracowywaniu planu wykorzystano elementy projektu przebudowy opracowane przez polskich inżynierów wojskowych w 1816 r. Do robót przystąpiono wiosną 1832 r.
Równocześnie z przebudową twierdzy na Wyspie Szwedzkiej wybudowano, w latach 1832-1836 (ostateczne zakończenie budowy 1844 r.), spichlerz zbożowy będący centralnym magazynem wojsk rosyjskich stacjonujących na terenie królestwa Polskiego.
W II połowie XIX w., w naszej części Europy, głównymi politycznymi rywalami były Rosja i Prusy. Pod względem militarnym granicą pomiędzy tymi mocarstwami była linia rzek Wisły i Narwi, której ufortyfikowanie stanowiło dla Rosji oparcie w walce o dominację. W systemie obronnym Imperium Rosyjskiego kluczowe znaczenie miał powołany w 1862 r. Warszawski Okręg Wojenny (WOW), nazywany niekiedy także Warszawskim Okręgiem Wojskowym. WOW obejmował ziemie Królestwa Polskiego oraz fragmenty zachodnich guberni Imperium. W 1910 r. obszar WOW wynosił 156 tys. kilometrów kwadratowych, a powierzchnia Królestwa wynosiła wówczas 127 tys. kilometrów kwadratowych.
W 1873 r., Rosja podjęła decyzję o budowie fortyfikacji na zachodnich rubieżach państwa. W 1879 r., Aleksander II zaakceptował tzw. Dyrektywę nr 18 czyli wojskowo-operacyjny plan rosyjskiego Sztabu Generalnego, mający na celu uzyskanie polityczno-militarnej dominacji w Europie. W tym okresie Rosjanie planowali zbudować (odbudować) twierdze: Kowno, Grodno, Osowiec, Łomża, Ostrołęka, Różan, Pułtusk, Zegrze, Modlin, Warszawa, Dęblin, Brześć, Równo, Łuck i Dubno. W 1887 r. utworzony został Warszawski Rejon Forteczny. Objął on obszar o powierzchni ok. 600 kilometrów kwadratowych, tworzący trójkąt, którego wierzchołkami były trzy twierdze: Warszawa, Modlin i Zegrze.
Boki tego trójkąta, oparte o Wisłę (Modlin-Warszawa) i Narew (Modlin-Zegrze), planowano uzupełnić samodzielnymi fortami w Łomiankach (ten fort nigdy nie powstał) oraz w Dębem. Trzeci bok (Warszawa-Zegrze) został zaplanowany z wykorzystaniem linii wydmowych wzgórz i mokradeł na przestrzeni od Wawra do Beniaminowa. Planowano wybudować na tym odcinku pięć fortów, z których zrealizowano trzy: fort Beniaminów (w pobliżu obecnego Zalewu Zegrzyńskiego) oraz forty Kawęczyn i Wawer (w obecnych granicach Warszawy). Nie wybudowano fortów w Pustelniku i Maciołkach, chociaż przygotowano ich lokalizację.
W latach 1883-1888 otoczono twierdzę Modlin pierścieniem (8 fortów) o długości 24,51 km i średnicy 10,66-11,72 km
W sektorze północnym twierdzy pomiędzy Wisłą i Narwią w odległości 2,13-3,2 km od obwarowania głównego zbudowano forty:
F-1 Zakroczym,
F-2 Kossewo (Kosewo),
F-3 Pomiechowo (Stanisławowo).
W widłach Narwi i Wisły w sektorze wschodnim , w odległości 5,86 km od dzieł ufortyfikowanego przedmościa Nowy Dwór wzniesiono fort:
F-4 Janówek.
Sektor południowy (zawiślański) osłonięty został wysuniętym na odległość 4,26-4,8 km od kazańskiego dzieła pierścieniem fortów:
F-5 Dębino (Dębina),
F-6 Nikołajewka (Małocice),
F-7 Cybulice
F-8 Grochale.
Forty Twierdzy Modlin zbudowane w latach 1883-1888 wzniesione zostały na podstawie dokumentacji technicznej typowego fortu „F1879” zaprojektowanego przez Zarząd Główny Inżynierii rosyjskiego Ministerstwa Wojny w 1879 r. Był to fort pięcioboczny o narysie barkanu (lunety) składający się z dwóch czół barków i szyi. Był to fort dwuwałowy broniony przez pododdziały piechoty i artylerii.
Forty wzniesione zostały w postaci budowli ceglano-ziemnych. Ich dzieła ziemne wykonano z gruntu występującego w rejonie ich realizacji. Dzieła murowane wykonano z cegły wytwarzanej głównie w renomowanych ówczesnych cegielniach podwarszawskich (Kawęczyn, Marki, Ząbki) oraz w cegielniach bliżej twierdzy.
W latach 1894-1900 nastąpiła przebudowa wewnętrznego pierścienia fortów. Modernizacja techniczna podyktowana była zmianami w technice artyleryjskiej czyli zbyt małą odpornością ceglano-ziemnych fortyfikacji na nowoczesną artylerię. Rozwiązaniem było zastosowanie nowych tworzyw, w tym betonu.
Przeprowadzona modernizacja miała charakter eklektyczny a przebudowane forty utraciły cechy swojego wzorca czyli fortu „F1879”. Oprócz robót fortyfikacyjnych w latach 1885-1890 prowadzono intensywne prace związane z uporządkowaniem łączności zewnętrznej i wewnętrznej twierdzy.
Stan techniczny i bojowy osiągnięty po modernizacji utrzymywał się do 1910 r. Twierdza pozostała twierdzą I klasy.
W 1909 r. w sytuacji twierdzy nastąpiła zmiana, co było związane ze skrystalizowaniem się nowej doktryny prowadzenia wojny z Niemcami i Austro-Węgrami. Na podstawie dyrektywy ministra wojny gen. W. Suchomlinowa z końca 1909 r. skasowano (z wyjątkiem Modlina i Osowca) twierdze zlokalizowane wzdłuż Wisły, Narwi i Biebrzy. Wydane w 1910 r. rozkazy znosiły stanowiska komendantów twierdz Dęblina, Warszawy, Zegrza i Łomży oraz przewidywały rozformowanie ich garnizonów fortecznych i zburzenie zasadniczych budowli fortyfikacyjnych tych twierdz. Modlin zdecydowano się natomiast zmodernizować. Opracowywanie planów ukończono w 1911 r.
Oprócz modernizacji istniejącego pierścienia przewidywano również budowę nowych fortów. Zewnętrzna linia umocnień miała być zbudowana w odległości 5,33-8,53 km od cytadeli i składać się z 10 fortów głównych (od F-IX do F-XVIII) oraz z minimum 9 dzieł pośrednich (dzieł uzupełniających od D-1 do D-9). Długość zewnętrznego pierścienia wynosiła 45 km. Zakładano, że na ważnych kierunkach niektóre forty i dzieła uzupełniające tworzyć będą węzły ufortyfikowane grupami fortowymi.
Wzorcami teoretycznymi wznoszonych dzieł miały być rozwiązania rosyjskie gen. prof. K.I. Wieliczki – fort „F1909” oraz gen. prof. N.A. Bujnickiego – fort „F1910” i koncepcja grupy fortowej „GF1908/12”.
Dla pomocniczych dzieł adoptowano rozwiązania techniczne niemieckiego standardowego punktu oporu piechoty z 1900 r. – „ISP1900” oraz francuskiego standardowego dzieła pośredniego z 1902 r. – „OI1902”.
Rozpoczęte w 1913 prace budowlane obejmowały zewnętrzny pierścień fortów (11 fortów głównych i 11 dzieł pomocniczych), magazyny amunicyjne w sektorze „północnym” i „południowym” (prochownie pomiędzy fortami F-2 i F-3 oraz „Ordona” i „Zajączka”) a także wewnątrz cytadeli (3 prochownie pomiędzy wewnętrznym i zewnętrznym obwarowaniem cytadeli).
W sektorze południowym wzniesiono tylko jeden fort:
F-IX Grochale Małe (wzorzec teoretyczny Wieliczko F-1909)
W sektorze północnym powstały umocnienia:
D-1 Wólka Smoszewska (wzorzec teoretyczny Wieliczko F-1909)
F-X Henrysin (wzorzec teoretyczny Wieliczko F-1909)
D-2 Trębki Stare (wzorzec teoretyczny ISP-1900)
D-3 Tomaszówka (wzorzec teoretyczny ISP-1900)
F-XI Kroczewo (wzorzec teoretyczny Bujnicki F-1910)
D-4 Strubiny (wzorzec teoretyczny ISP-1900)
F- XII – Janowo (wzorzec teoretyczny Wieliczko F-1909)
F-XIII Błogosławie (wzorzec teoretyczny Wieliczko F-1909)
D-5 Falbogi (wzorzec teoretyczny ISP-1900)
D-6 – Śniadówka (wzorzec teoretyczny ISP-1900)
Grupa Fortowa "Goławice":
F- fort główny grupy „Goławice”
F-XIV Toruń
Grupa Fortowa "Carski Dar":
F-XV (wzorzec teoretyczny Bujnicki F-1910)
koszary lewej flanki,
tradytor lewej flanki
punk oporu prawej flanki
F-XVI – Czarnowo (wzorzec teoretyczny Wieliczko F-1909)
D-7 (wzorzec teoretyczny ISP-1900) – prawdopodobnie nigdy nie powstał
D-8 Czarnowo (wzorzec teoretyczny OJ-1902)
W sektorze wschodnim, w widłach Narwi i Wisły wybudowano:
Grupa Fortowa "Janówek" (której zadaniem była obrona linii kolejowej oraz drogi z Warszawy), w której skład wszedł:
F- XVII (wzorzec teoretyczny Bujnicki F-1910)
D-9 (wzorzec teoretyczny ISP-1900)
Dalej w kierunku południowym powstało:
D-10
F-XVIII Boża Wola (wzorzec teoretyczny Wieliczko F-1909)
30 lipca 1914 r. rozpoczęły sie przygotowania do obrony twierdzy Modlin. Od 1 sierpnia 1914 r. do 15 lipca 1915 trwało fortyfikacyjne przygotowanie twierdzy do obrony. Tymczasem na przełomie lipca i sierpnia 1915 roku wojska niemieckie zbliżyły się do Wisły. 5 sierpnia została bez walki zajęta Warszawa. Pod Modlin podeszło zgrupowanie oblężnicze dowodzone przez generała Hansa Beselera liczące 80 tys. Załogę twierdzy stanowiło liczące 105 tys. żołnierzy zgrupowanie generała kawalerii Bobyra. Oblężenie trwało od 9 sierpnia do 20 sierpnia 1915 r. - szturm rozpoczął się 13 sierpnia. Tego dnia Niemcy przełamali rosyjską obronę na linii umocnień polowych i podeszli pod linię fortów od strony północno-wschodniej – na odcinku pomiechowskim. 15 sierpnia wieczorem zostało zajęte prawoskrzydłowe dzieło grupy „Carski Dar”. Następnego dnia, 16 sierpnia, niemiecka piechota zdobyła fort XV. Długo bronili się natomiast żołnierze zabarykadowani w dziele lewoskrzydłowym. Kolejne kontrataki rosyjskie zakończyły się niepowodzeniem. W nocy z 17 na 18 sierpnia generał Bobyr wydał rozkaz opuszczenia umocnień zewnętrznego pierścienia na odcinku pomiechowskim i wysadzenia wszystkich umocnień zewnętrznego pierścienia na prawym brzegu Wisły. Prowadzony 19 sierpnia ostrzał fortów II i III, jak i samej cytadeli, poprzedzał szturm generalny twierdzy. Po południu 19 sierpnia Niemcy zajęli wspomniane forty, a około godziny 19:00 wkroczyli do cytadeli. 20 sierpnia 1915 r.nastąpiło uzgodnienie warunków kapitulacji twierdzy. Podpisanie aktu kapitulacji odbyło się w sztabie gen. M. Beselera w Zegrzynku.
27 lipca 1920 r. zapadła decyzja o fortyfikowaniu trójkąta Warszawa-Modlin-Zegrze. Budowle obronne Twierdzy Modlin stanowiły lewe skrzydło fortyfikowanego przedmościa Warszawy. Podczas Bitwy Warszawskiej Modlina broniła 5 Armia dowodzona przez gen. W. Sikorskiego. Do 15 sierpnia polskie wojska prowadziły zaciekłe walki obronne, zaś po 18 sierpnia rozpoczęła działania pościgowe.
Podczas pokoju aż do 1939 wszelkie budowle obronne na terenie II RP były utrzymywane w dobrym stanie technicznym. Twierdza Modlin stała się elementem planu fortyfikacyjnego przygotowania Polski do wojny 1939 r. We wrześniu 1939 r. garnizon twierdzy stanowiła początkowo 8 Dywizja Piechoty. Stacjonował tu też sztab Armii Modlin. Po bitwie granicznej twierdzę obsadziły dalsze części oddziałów Armii „Modlin”. Oblężenie trwało 2 tygodnie, zaś kapitulacja nastąpiła 29 września 1939 r., gdy wobec kapitulacji Warszawy jej dalsza obrona była bezcelowa. W kolejnych latach II wojny światowej Twierdza Modlin nie odegrała już roli w działaniach wojennych. Podczas okupacji Niemcy wykorzystywali umocnienia do różnych celów. Twierdza wyzwolona została 18 stycznia 1945 roku.
Źródło:
www.forty.waw.pl
Ryszard Bochenek, Twierdza Modlin, Warszawa 2003,
Lech Królikowski, Twierdza Warszawa, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2002,
Piotr Oleńczak, Twierdza Modlin. Przewodnik historyczny z mapą, Wydawnictwo Rajd, Warszawa 2011.
{gallery}Fortyfikacje_i_obiekty_wojskowe/2568{/gallery}
