(Brückenkopf Warschau)
PRZEZNACZENIE PIERWOTNE
Częściowo zrealizowany rosyjski plan budowy szeregu fortów w celu połączenia ufortyfikowanego obszaru Zegrza i Warszawy - system umocnień miał zabezpieczyć wschodnią ścianę trójkąta Modlin-Zegrze-Warszawa.
STAN OBECNY
Z ocalałych fragmentów umocnień Przedmościa Warszawa powstała trasa turystyczna Szlak Fortyfikacji Przedmościa Warszawa 1915-1944.
HISTORIA
W II połowie XIX w., w naszej części Europy, głównymi politycznymi rywalami były Rosja i Prusy. Pod względem militarnym granicą pomiędzy tymi mocarstwami była linia rzek Wisły i Narwi, której ufortyfikowanie stanowiło dla Rosji oparcie w walce o dominację. W systemie obronnym Imperium Rosyjskiego kluczowe znaczenie miał powołany w 1862 r. Warszawski Okręg Wojenny (WOW), nazywany niekiedy także Warszawskim Okręgiem Wojskowym. WOW obejmował ziemie Królestwa Polskiego oraz fragmenty zachodnich guberni Imperium. W 1910 r. obszar WOW wynosił 156 tys. kilometrów kwadratowych, a powierzchnia Królestwa wynosiła wówczas 127 tys. kilometrów kwadratowych.
W 1873 r., Rosja podjęła decyzję o budowie fortyfikacji na zachodnich rubieżach państwa. W 1879 r., Aleksander II zaakceptował tzw. Dyrektywę nr 18 czyli wojskowo-operacyjny plan rosyjskiego Sztabu Generalnego, mający na celu uzyskanie polityczno-militarnej dominacji w Europie. W tym okresie Rosjanie planowali zbudować (odbudować) twierdze: Kowno, Grodno, Osowiec, Łomża, Ostrołęka, Różan, Pułtusk, Zegrze, Modlin, Warszawa, Dęblin, Brześć, Równo, Łuck i Dubno. W 1887 r. utworzony został Warszawski Rejon Forteczny. Objął on obszar o powierzchni ok. 600 kilometrów kwadratowych, tworzący trójkąt, którego wierzchołkami były trzy twierdze: Warszawa, Modlin i Zegrze.
Boki tego trójkąta, oparte o Wisłę (Modlin-Warszawa) i Narew (Modlin-Zegrze), planowano uzupełnić samodzielnymi fortami w Łomiankach (ten fort nigdy nie powstał) oraz w Dębem. Trzeci bok (Warszawa-Zegrze) został zaplanowany z wykorzystaniem linii wydmowych wzgórz i mokradeł na przestrzeni od Wawra do Beniaminowa. Planowano wybudować na tym odcinku pięć fortów, z których zrealizowano trzy: fort Beniaminów (w pobliżu obecnego Zalewu Zegrzyńskiego) oraz forty Kawęczyn i Wawer (w obecnych granicach Warszawy). Nie wybudowano fortów w Pustelniku i Maciołkach, chociaż przygotowano ich lokalizację.
Wielki program ufortyfikowania zachodnich rubieży Imperium Rosyjskiego powstały w 1873 r. i realizowany przez trzydzieści lat, został zarzucony w 1909 r. Pozostawiono jedynie Modlin oraz Cytadelę Warszawską. Reszta umocnień podlegała kasacji. W przededniu wybuchu I wojny światowej Rosjanie podjęli prace związane z rewitalizacją niektórych, wcześniej zniszczonych fortyfikacji, co nie uchroniło ich od klęski w 1915 roku.
Po zajęciu Warszawy w 1915 r. Niemcy postanowili zabezpieczyć się od wschodu linią fortyfikacji na terenie wcześniej przygotowanym na ten cel przez Rosjan. Oparli się na linii Narwi i Wisły (jak ich poprzednicy), ale zmianie uległ zasięg linii obronnej oraz rodzaj zastosowanych umocnień. W ten sposób powstało Przedmoście Warszawa czyli Brückenkopf Warschau. Niemcy wybudowali ciąg fortyfikacji od Ryni nad Narwią, przez Strugę, Zielonkę, Starą Miłosną, Wiązownę i Józefów do Wisły. Fortyfikacje składały się z dwóch części: północnej opartej na umocnieniach rosyjskich oraz południowej zbudowanej od nowa.
Przy rozbudowie tej pozycji Niemcy wykorzystali swoje wcześniejsze studia terenowe, rozwinęli plany rosyjskie i wprowadzili zmiany - rosyjska wschodnia ściana trójkąta, której miał bronić łańcucha fortów, opierała się na południu o forty: Wawer, Kawęczyn oraz forty Pragi. Niemiecki Brückenkopf Warschau został wysunięty południowym skrzydłem na wschód aż do Świdra. To właśnie południowe skrzydło zostało stosunkowo najlepiej wzmocnione. Umocnienia ciągnęły się na wschód od Warszawy na długości ok 50 km. Biegły one po linii niewielkich wyniosłości równolegle do Wisły. Miały rozległe pole widzenia, zaś zalesienia za linią zakrywały pozycje przed obserwacją wroga. Ruchy i zaopatrzenie artylerii ułatwiała sieć dróg i kolei żelaznych (wybudowanych jeszcze przez Rosjan) oraz szosa Wawer-Waliszewo. W 1918 r. Niemcy zaczęli likwidować umocnienia.
Po 1918 r. rosyjskimi twierdzami i niemieckimi umocnieniami zaopiekował się Zarząd Forteczny Okręgu Generalnego Warszawa, który od listopada 1918 r. do lutego 1919 r. przeprowadził analizy i zadecydował o utrzymaniu umocnień Wisły-Narwi w dobrym stanie. Sztab Generalny wstrzymał rozbiórkę i wystawił posterunki wartownicze, ale ostatecznie przegrał z okoliczną ludnością, która rozgrabiła fortyfikacje pozbawiając je zdolności bojowej. Wobec tego została zawarta umowa z firmą Galewski i Szrajber na rozbiórkę ( z wyjątkiem odcinka Rembertów-Zielonka).
W 1920 r., gdy do Stolicy zbliżali się Rosjanie, umocnienia prawie nie istniały. Dlatego sprawą szczególnej wagi stało sie przygotowanie fortyfikacji do krwawego odpierania wroga i utrzymania wojsk rosyjskich jak najdłużej z dala od Warszawy. W tym celu powołany został Komitet Fortyfikacyjny. 27 lipca 1920 r. zapadła decyzja o fortyfikowaniu trójkąta Warszawa-Modlin-Zegrze. Przedmoście Warszawa zostało podzielone na 4 odcinki prac: I Wiązowna, II Okuniew, III Radzymin, IV Zegrze. Dowódcy odcinków otrzymali do pomocy oficerów francuskich, zaś na potrzeby prowadzonych robót zorganizowano w Wawrze, Rembertowie, Pustelniku, Beniaminowie i Zegrzu składy niezbędnych materiałów . 29 lipca 1920 r., władze wojskowe zdecydowały o przesunięciu linii zewnętrznej z dawnej pozycji niemieckiej na linię: Miłosna-Okuniew-Radzymin-Rynia.
Na początku wznoszenia fortyfikacji , którego ukończenie planowano na 12 sierpnia, dopracowano ogólną koncepcję umocnień. Wedle niej miały powstać trzy linie obrony. Drugą linię stanowiła pozycja Brückenkopf Warschau, ale Polacy jej przebieg znacznie zmodyfikowali . Pas umocnień składał się z niemieckich betonowych bunkrów, okopów, transzei, rowów strzeleckich, stanowisk dla dział oraz stanowisk dla karabinów maszynowych. Przedpole było chronione przeszkodami naturalnymi, minami oraz zasiekami z drutu kolczastego. Zabudowę usunięto, zaś ludność cywilną przymusowo wysiedlono.
16 sierpnia 1920 r. obydwie linie obronne przekazane zostały oficjalnie szefowi inżynierii saperów 1 Armii, co formalnie kończyło prace przy budowie, zaś 19 sierpnia gen. K. Sosnkowski wstrzymał dalszą rozbudowę fortyfikacji. Ostatecznie kres wszystkim pracom fortyfikacyjnym położył rozkaz z 22 października 1920 r.
W październiku 1939 powstała niemiecka koncepcja utworzenia linii obronnej opartej o Prusy Wschodnie oraz linię rzek Narew – Wisła – San. W styczniu 1940 r. ustalono jej przebieg. Wiosną 1940 r. Inspekcja Umocnień Wschodnich, w oparciu o sporządzone pomiary i dane z lat 1915–1916, sporządziła plany budowy umocnień. W niektórych miejscach pokrywały się one z linią fortyfikacji z 1915 roku.
Planowano wzniesienie ponad 80 schronów. Niemieckie plany zakładały budowę tradytorów do ognia bocznego typu Regelbau, obiektów kierowania ogniem artylerii z kazamatą flankującą typu Regelbau 120a i bez kazamaty typu Regelbau 120b, schronów biernych typu Regelbau 501 dla jednej drużyny piechoty każdy oraz wielu mniejszych obiektów drewniano-ziemnych i z blachy falistej. Prace szybko zostały wstrzymane, ale udało sie wybudować m. in. 11 lub 12 obiektów Regelbau 514, 4 obiekty Regelbau 120a, 1 obiekt Regelbau 120b, 1 obiekt Regelbau 501. Prace na krótko wznowiono w 1944 r. Po przejściu frontu, większość fortyfikacji została zniszczona przez specjalne oddziały saperów radzieckich.
Źródła:
www.przedmoscie.warszawa.pl
www.wikipedia.org
www.profort.org.pl
B. Waligóra, Fortyfikacja przedmościa Warszawy w r. 1920, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa 1930,
L. Królikowski, Twierdza Warszawa, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002,
L. Królikowski, Warszawa, dzieje fortyfikacji, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2011
L. Królikowski, Bitwa Warszawska 1920 roku., PWN, Warszawa 1991,
R.H. Bochenek, Twierdza Modlin, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002,
{gallery}Fortyfikacje_i_obiekty_wojskowe/2617{/gallery}
